Quinten Jiskoot
Over Licht op Lissabon – stadsverhalen.
Eigenlijk zou een recensie geschreven moeten worden op de manier waarop oudere Portugese mannen, volgens vertaler Harrie Lemmens in ´Licht op Lissabon´, een wandeling maken: ´Je zet twee stappen, blijft staan, legt je hand op de schouder van je gesprekspartner, kuiert verder, analyseert en geeft commentaar op het leven.´ Refaire le monde op z´n Portugees, bedachtzaam, zonder een al te stellig oordeel te vellen. Er wordt bij dingen stilgestaan.
Literair vertalers zou je, nog steeds volgens diezelfde Lemmens in het zelfde boek, kunnen beschouwen als de ambassadeurs van een specifieke literatuur en een bepaald taalgebied. Dit geldt zeker, voeg ik daar zelf aan toe, voor vertalers die een groot en belangrijk deel van die literatuur voor het Nederlandse lezerspubliek hebben ontsloten. Karol Lesman is in mijn ogen een goed voorbeeld van deze buitencategorie in het vertalersgilde: zonder hem zou het Nederlandse lezerspubliek geen weet hebben van een Pools 19e-eeuws klassiek werk als ´De pop´ van Bolesław Prus, van de romans en reisverhalen van een hedendaags auteur als Andrzej Stasiuk of van eigenzinnige oeuvres als die van Stanisław Ignacy Witkiewicz en Wiesław Myśliwski, stuk voor stuk prachtig door hem vertaald. In 2017 won Lesman dan ook – geheel terecht – de Martinus Nijhoff Vertaalprijs.
Soms vraag ik mij af of de jury van deze prijs ook wel eens een vertaling van een Portugees literair werk bestudeert (de laatste winnaar die uit het Portugees vertaalde was August Willemsen in 1983). Want wat Lesman is voor het Pools, dat is Lemmens voor het Portugees, en Lemmens won deze prestigieuze prijs nog niet. Wie, geheel willekeurig, vijf recent verschenen, uit het Portugees in het Nederlands vertaalde romans wil lezen, heeft grote kans wel twee, misschien zelfs drie vertalingen van Harrie Lemmens in handen te hebben. Dat zegt veel over de immense werklust van de man, maar nog niets over de kwaliteit van de vertalingen, die, voor zover ik dat kan beoordelen, zeker niet onderdoet voor het ontzagwekkende tempo waarin deze tot stand zijn gekomen.
´De literatuur van een land wordt gemaakt door schrijvers, de wereldliteratuur door vertalers´, merkte Nobelprijswinnaar voor Literatuur José Saramago ooit op – Lemmens citeert het graag, ook in zijn nieuwste boek. De Portugese (of beter gezegd: Portugeestalige) literatuur zou voor ons leken niet half zo toegankelijk zijn wanneer Nederland niet zo´n fantastische ´ambassadeur´ als Lemmens had gehad, want ga maar na: zonder hem geen ´Boek der rusteloosheid´ van Pessoa, geen ´Memoriaal van het klooster´ of ´De stad der blinden´ van José Saramago, plus dat de meeste romans van Eça de Queiroz – denk aan ´de Maia´s´ of aan ´Neef Bazilio´- niet beschikbaar zouden zijn, de boeken van António Lobo Antunes – het is nauwelijks voor te stellen – helemáál niet beschikbaar zouden zijn – om over heel veel andere schrijvers en literaire werken (bijvoorbeeld uit Brazilië) nog maar te zwijgen, meer dan honderd boeken zijn het inmiddels in totaal. Het eerste vertaalde boek van Lemmens dat ik las was ´Het boek der rusteloosheid´in 1990, dus ruim 30 jaar geleden, tevens mijn eerste kennismaking met de Portugese literatuur (inmiddels in een uitgebreidere uitgave verkrijgbaar als ´Boek der rusteloosheid´). Lemmens heeft sindsdien bepaald niet stilgezeten.
In ´Licht op Lissabon´ dat als ondertitel ´Stadsverhalen´ draagt, is Lemmens, na ´God is een Braziliaan´ uit 2014, voor de tweede keer, althans in boekvorm, aan het woord als schrijver en niet als vertaler, al blijft de vertaler natuurlijk nadrukkelijk aanwezig. Dat Lemmens Lissabon goed kent is een understatement. Niet alleen woonde hij van 1985 en 1988 op verschillende locaties in de stad (samen met zijn Portugese vrouw, fotografe en vertaalster Ana Carvalho, die tekende voor het fraaie fotokatern), hij keerde er sindsdien nog tientallen malen naar terug en vertaalde veel boeken die zich in de stad afspelen. Zoals het al eerder genoemde ´De Maia´s´ van Eça de Queiroz, waaruit één van de motto´s van het boek afkomstig is: ´Lissabon is Portugal. Buiten Lissabon is er niets´. Lissabon zit in Lemmens´ hoofd en hart, hij voelt zich er goed, bij zowat elk monument en gebouw dat hij ziet en op vrijwel iedere straathoek schiet hem wel een citaat of een mooie anekdote te binnen. Dit resulteert niet alleen in een meeslepend betoog, hij getuigt hiermee ook van een fabelachtig literair geheugen dat hem nooit in de steek laat. In acht hoofdstukken (Lemmens noemt het ´lijnen´, ´bewegingen´, ´trajecten´) leren we de Portugese hoofdstad beter kennen. We leren ook de Portugese literatuur, en Harrie Lemmens zelf, beter kennen. Het is een heel persoonlijk boek geworden, dat mij, wat aanstekelijk vertelplezier betreft, in de verte deed denken aan de omzwervingen van Stendhal in Italië (zoals in ´Mémoires d´un touriste´ en ´Rome, Naples et Florence´).
In het voorwoord benadrukt Lemmens het kameleontische karakter van steden: ´Steden veranderen voortdurend van aanzien en karakter. Hoewel, hebben steden niet ook een ziel? Iets wat ze kenmerkt en onderscheidt van alle andere steden? Maar hoe vang je die ziel dan, als ze bestaat? Hoe kun je in woorden omzetten wat zo goed als ongrijpbaar is?´ Het antwoord lezen we in de 400 daaropvolgende bladzijden. Hoewel het boek een duidelijke structuur heeft, zelfs een aankomst en een vertrek kent, is er geen sprake van enige chronologie: juist dankzij de niet-lineaire vertelvorm verlevendigt Lemmens zíjn verhaal van Lissabon, juist zo wordt de continue beweging en verandering gesuggereerd die iedere stad kenmerkt (maar Lissabon misschien net iets meer dan andere steden). Net als in ´Boek der rusteloosheid´ van Pessoa overheerst het fragmentarische karakter. De schrijver-vertaler observeert nauwkeurig, lopen is een vorm van (associatief) denken, hij diept brieven op uit de tijd dat hij in Lissabon woonde, citeert bekende en minder bekende schrijvers, mijmert, associeert, verhaalt over de geschiedenis van de stad en verwondert zich. Saai wordt het nooit.
Wat ook helpt, is dat Lemmens vaak onder de mensen is. Hij is geen afstandelijk waarnemer, maar is oprecht geïnteresseerd in de mensen die hij ontmoet, of dat nu een portier is of een kantoorklerk, een kelner of een ondernemer, een dakloze of een museumdirecteur. Hij bezoekt menig café en restaurant, ja er wordt heel wat afgedronken en -gegeten, ook dat is Portugal, Lemmens houdt, als echte heer, duidelijk van een goed glas wijn en van ´een eenvoudige doch voedzame maaltijd´. Hij ontmoet de schrijvers die hij vertaald heeft of gaat vertalen – de werkelijkheid staat nooit los van de literatuur. ´Het vermogen van de literatuur om binnen te dringen in de werkelijkheid´, zoals schrijver José Eduardo Agualusa het noemt – Lemmens brengt het in dit boek zelf in praktijk, ook al is ´Licht op Lissabon´ dan geen fictie.
Het boek biedt niet alleen een venster op Lissabon, maar ook op belangrijke literaire werken als ´Het beleg van Lissabon´ van Saramago of ´Fado Alexandrino´ van Lobo Antunes – op de Portugese literatuur tout court. Lemmens heeft als vertaler een uitgebreid instrumentarium tot zijn beschikking in de vorm van literaire teksten, krantenberichten, gesprekken met dichters, schrijvers, beeldend kunstenaars en collega-vertalers. Hierdoor zijn de citaten die het verhaal onderbreken, of aanvullen, keer op keer goed gekozen en staan ze precies op de juiste plek. Ze verlenen, net als de brieffragmenten die in het boek zijn opgenomen, kleur aan een wijk, een straat of een gebouw, en aan de geschiedenis waarover verhaald wordt, waarbij Lemmens nooit in een droge opsomming van feiten vervalt.
Ieder hoofdstuk wordt door de schrijver eerst ingeleid. Dat lijkt ouderwets (en is misschien ook zo bedoeld), maar in dit geval werkt het, je wordt bij wijze van spreken met zachte hand door de schrijver de stad in geleid en blijft als lezer bij de les. Een overzichtelijk plattegrondje waarop de route is uitgetekend doet de rest en helpt de lezer zich te oriënteren. Ik kan me goed voorstellen dat ik bij een volgend bezoek aan Lissabon deze stadsverhalen in mijn dagrugzak heb zitten en kopieën heb gemaakt van de plattegrondjes zodat ik die meteen bij de hand heb. ´Licht op Lissabon´ is zeker geen reisgids, maar het boek kan het plezier van een verblijf in de stad aanzienlijk vergroten. Ook het verlangen naar de stad wordt er in aangewakkerd. U bent gewaarschuwd.
´Langzaam begin ik ook door te dringen in wat de alma portuguesa, de Portugese ziel heet, het wereldbeeld, de manier van denken, de levenshouding. Een ziel die lijdt onder het feit dat ze niet elders is en dat ze is wat ze is,´ schrijft Lemmens als beginnend vertaler vanuit Lissabon aan een bekende in Nederland. Hij begint van het land te houden, en houdt ook van de chaos, van de improvisatie. Toen ik die regels las wilde ik in Lissabon zijn.
De schrijversportretten sprongen er voor mij uit. Vooral het bezoek van de schrijver aan Lobo Antunes in diens appartement in de Rua do Conde de Redondo, of aan de toen nog alleenstaande – en eenzame – Saramago in zijn woning in de Rua Ferreiros à Estrela. Of anders wel de levensbeschrijving die Lemmens geeft van de getourmenteerde schrijver en dichter Mário de Sá-Carneiro die zich al op jonge leeftijd het leven benam. De intrigerende gesprekken met Gonçalo M. Tavares en Dulce Maria Cardoso. Je krijgt niet alleen heimwee naar de stad, maar ook naar de boeken, die je wilt lezen of herlezen zodra het kan. Maar een ieder is vrij om uit ´Licht op Lissabon´ te halen wat hem lief is, het staat vol met bekende en minder bekende weetjes, schitterende observaties en – soms hilarische, dan weer weemoedige, maar altijd rake – bespiegelingen.
Toen ik ´Licht op Lissabon´, na het lezen van de laatste regels, met enige spijt dichtsloeg, dacht ik aan Porto, aan Berlijn. Kan Lemmens daar niet ook eens zijn licht op laten schijnen? Porto is de stad van Ana, zijn vrouw, in (toen nog Oost-)Berlijn ontmoette hij haar en ´werd de basis gelegd voor een persoonlijke en literaire relatie die [zijn] verdere leven volledig heeft bepaald´. Wat een prachtige boeken kunnen dat worden!
Het moge duidelijk zijn: ik hoop vurig op een vervolg.
Eerder gepubliceerd in https://www.goodreads.com/book/show/57829436-licht-op-lissabon?ac=1&from_search=true&qid=cI6zdHwEWo&rank=1Goodreads:
