Woensdag 7 juni wordt in het prachtige Palácio Galveias in Lissabon Luz de Lisboa – a cidade aos olhos de um holandês, de Portugese vertaling van mijn Licht op Lissabon – Stadsverhalen, gepresenteerd door Gonçalo M. Tavares. Het boek, ook nu uiteraard met de prachtige foto’s van Ana Carvalho, werd vertaald door Leonor Raven en uitgegeven door Contraponto Editores. Mijn goede vriend José Eduardo Agualusa schreef er een voorwoord bij, dat ik hier zowel in het Portugees als in het Nederlands laat volgen.
JOSÉ EDUARDO AGUALUSA
O NOSSO LÍNGUA NA HOLANDA
Língua era o nome que os viajantes portugueses davam aos seus tradutores, em épocas passadas, nos sertões de África e das Américas. Harrie Lemmens é o nosso língua na Holanda. Ao longo de décadas tem-se esforçado, com poucos ou nenhuns apoios, para apresentar aos leitores de língua neerlandesa, na Holanda e na Bélgica, o vastíssimo mundo onde se fala português.
Harrie Lemmens é também a minha voz em língua neerlandesa. Há anos — tantos que já perdi a conta — que reinventa os meus livros nessa língua. Tradutores são também autores. Por um lado, são co-autores dos livros que traduzem. Por outro, enquanto traduzem um mesmo escritor, uma e outra vez, estão também a inventá-lo, a dar-lhe uma personalidade, no seu idioma materno. Nesse sentido, sou uma criatura de Harrie Lemmens.
No livro que tem neste momento nas mãos, querido leitor, sou até personagem. Eis pois uma obra que tem prefácio de um dos seus personagens.
Pelos motivos acima, não posso dizer que fiquei surpreendido quando soube que Harrie iria publicar um livro. Ficaria surpreendido se nunca o publicasse. Também não fiquei surpreendido ao saber que o livro teria Lisboa como personagem principal. A paixão de Harrie por Lisboa, por Portugal e pelos portugueses (e por uma portuguesa em específico, autora das fotos neste livro) é bem conhecida.
“A Luz de Lisboa” é um livro que pode interessar a qualquer leitor, independentemente da sua nacionalidade, pela capacidade em descrever ambientes e personagens, o humor e a ironia, as opiniões inéditas e ferozes. Para um leitor português parece-me quase obrigatório, enquanto exercício de auto-conhecimento. Harrie olha para Lisboa e para os lisboetas, e portugueses, com amor, sim, mas sem contemplações, sem fingimentos, sem paternalismo. Além disso, a sua perspetiva é não só a de um viajante, de um visitante, mas também a de um leitor.
Para quem tenha alguma intimidade com autores como Fernando Pessoa, José Saramago, António Lobo Antunes, Dulce Maria Cardoso, Gonçalo M. Tavares, Almeida Faria e vários outros escritores da língua portuguesa (todos eles recriados em neerlandês por Harrie), o livro ganha particular interesse e densidade. “A Luz de Lisboa” é também um olhar sobre a capital portuguesa, a partir da grande literatura.
Resumindo: este é um livro para quem nunca visitou Lisboa — porque vai querer visitá-la; para quem julga que a conhece bem — porque vai descobri-la a uma outra luz; e para todos aqueles que, conhecendo ou não a capital portuguesa, gostam de livros, de literatura, e de viagens.
A tradução deste livro para a nossa língua funciona como um fascinante jogo de espelhos. Eis aqui o tradutor traduzido. Eis Lisboa, vertida para português, a partir do neerlandês. Eis a oportunidade de descobrir, com estranheza, com surpresa, com alegria, a cidade de Fernando Pessoa e de António Lobo Antunes.
Talvez percebendo os motivos porque um estrangeiro pode amar Lisboa — não ignorando nenhuma das suas inúmeras contradições —, um lisboeta a possa amar ainda mais, ajudando a fazer dela uma cidade melhor.
Onze tong in Nederland
‘Tong’ was de naam die de Portugese trekkers door de binnenlanden van Afrika en de beide Amerika’s in vroeger tijden gaven aan hun tolken en vertalers. Harrie Lemmens is onze tong in Nederland. Onafgebroken zet hij zich in om in Nederland en België de uitgestrekte wereld waar Portugees gesproken wordt ruimere bekendheid te geven.
Harrie Lemmens is ook mijn stem in het Nederlands. Al vele jaren – ik ben de tel kwijtgeraakt – ‘herverzint’ hij mijn boeken in die taal. Vertalers zijn ook schrijvers. Enerzijds zijn ze coauteur van de boeken die ze vertalen, anderzijds maken ze, als ze meer werk van een en dezelfde schrijver vertalen, iets nieuws van hem, geven ze hem een persoonlijkheid in hún moedertaal. In die zin ben ik een creatie van Harrie Lemmens.
In het boek dat u op dit moment in handen hebt, waarde lezer, ben ik zelfs een personage. Dit is dus een werk met een voorwoord van een van zijn personages.
Om wat ik hierboven schrijf kan ik niet zeggen dat ik verbaasd was toen ik hoorde dat Harrie een boek zou publiceren. Ik zou verbaasd zijn geweest als hij dat niet had gedaan. En het verbaast me evenmin dat dat boek Lissabon als hoofdpersoon heeft. De liefde van Harrie voor Lissabon, Portugal en de Portugezen (en voor één Portugese in het bijzonder, de maakster van de foto’s in dit boek) is overbekend.
Luz de Lisboa is een interessant boek voor alle lezers, uit welk land dan ook, om de vaardigheid waarmee sfeer, decors en personages worden beschreven, om de humor en ironie, en om de ongekende en gedurfde opvattingen. Voor een Portugese lezer zou ik het bijna verplichte lectuur ter lering willen noemen. Harrie kijkt vol liefde naar Lissabon en zijn inwoners, of naar de Portugezen in het algemeen, zeker, maar zonder mooimakerij of belerend vingertje. Bovendien bekijkt hij de stad niet alleen door de bril van een reiziger, een bezoeker, maar ook van een lezer.
Voor hen die enigermate vertrouwd zijn met schrijvers als Fernando Pessoa, José Saramago, António Lobo Antunes, Dulce Maria Cardoso, Gonçalo M. Tavares, Almeida Faria en nog zo’n aantal Portugeestalige schrijvers (allemaal door Harrie in het Nederlands herschapen), is Luz de Lisboa extra rijk en boeiend omdat het de stad laat zien door de ‘ogen’ van de grote literatuur.
Kortom, dit is een boek voor hen die nog nooit in Lissabon zijn geweest – omdat ze er meteen naartoe willen; voor hen die denken dat ze de stad goed kennen – omdat ze haar in een ander licht te zien krijgen; en voor al diegenen die houden van lezen, of ze de Portugese hoofdstad nu kennen of niet.
Foto Ana Carvalho
